ΤΑ ΚΑΤΑ ΚΙΡΚΗΝ
Ο Όμηρος είναι ή για τα μικρά παιδιά ή για τους πολύ γέροντες. Θα τον ακούσεις να παραμυθολογεί και θα σε δέσουν τα λόγια του, όπως σε δένουν μαύρα μάτια ή γαλανά, όταν δεν ξέρεις σχεδόν τίποτα ή όταν τα ξέρεις σχεδόν όλα.
Έλα να ιδούμε, λοιπόν, κάτω απ’ αυτή τη διπλή οπτική του μικροσκοπίου και του τηλεσκοπίου τί λέει στην ιστορία της Κίρκης.
Το καράβι του Οδυσσέα με τους συντρόφους πλέει στα νερά, και βιγλίζει μακρυά τους ορίζοντες. Ξαφνικά φαίνεται στο ραντάρ του νησί. Πλησιάζουν γλαυκοπετώντας και λάμνοντας και το νησί μεγαλώνει. Μεγαλώνει, ωσότου παίρνει το θώρι μιας ωραίας εξωτικής παραλίας.
—Τραβάτε και ιδέστε, τί είναι εκεί, λέει ο Οδυσσέας στους ναύτες. Γιομίστε τα τουλούμια με νερό. Πάρτε και φλασκιά κρασί, εάν βρείτε. Φέρτε και παξιμάδια, ανανάδες, καρύδες και ό,τι άλλο πετύχετε φαγώσιμο για το ταξίδι. Κι ελάτε να τραβήξουμε για τη μακρυνή Ιθάκη. Άειντε, και κάμετε σύντομα.
Οι σύντροφοι βαρκαρίζουνται στο νησί, κι ο βασιλιάς μένει επάνω στο καράβι φύλακας, συντηρητής, οικονόμος, και τεχνικός διαχειριστής.
Οι σύντροφοι προχωρούνε, ακροαστικά και ανιχνεύοντας, φτάνουν μπροστά σ’ ένα παλάτι, και βλέπουν μια μάγισσα. Η Κίρκη είναι αυτή. Την πλησιάζουνε άφοβα, κι εκείνη τους ρωτάει το ποιος και το πώς, το γιατί και για πού. Ακούει και μαθαίνει.
Ύστερα τους κοιτάει γλαρωτικά, σηκώνει μια ξαφνική βεργούλα, αγγίζει απάλαφρα τους συντρόφους στον ώμο και στον τράχηλο, κι αμέσως οι σύντροφοι γίνουνται χοίροι. Ένα γραμμόφωνο πιο πέρα παίζει κάποιο σημαδιακό ρεμπέτικο:
Τα δυο σου χέρια πήρανε βεργούλες και με δείρανε.
Οι σύντροφοι σκορπίζονται δυο δυο, τρεις τρεις στην πρασινάδα καις τις βραγιές του κήπου, και αναματιάζουνται σαστισμένοι. Ύστερα, μ’ ένα τρελό χοροπηδητό, αρχίζουνε να τρέχουν, να στέκουνται, να πηδάνε, και να γρυλλίζουν. Θέαμα ευτυχισμένο παραδείσου.
Λουτσάνε και στα νερά, κι όπου βρούνε λάσπη πάνε και χώνουν το μουσούδι τους, και κυλιούνται πανεύτυχα. Τα τρελαίνει η λάσπη τα γουρούνια, που λέει ο Δημόκριτος.
Σύες ἐπὶ φορυτῷ μαργαίνουσι.
Ο Οδυσσέας περιμένει στο καράβι τους συντρόφους, αλλά οι σύντροφοι δεν έρχουνται. Μία, δύο, πέντε, δέκα ημέρες. Αδημονεί, συγχύζεται, κακοβάλνει. Ξεκινάει να πάει ο ίδιος στο νησί. Και πηγαίνει και βλέπει. Και βλέπει και θιαμάζεται. Και θιαμάζεται και δεν πιστεύει.
—Στο καλό μου, Ποσειδώνα! Φωνάζει. Τί μου `στειλες πάλι!
Τότε αντικρύζει και τη μάγισσα. Τα μάτια της είναι σκοτεινά της αστραπής, Σε μαρμαρώνουν. Ένα ρίγος νιώθει να κυλάει στη ράχη του, και ξαφνικά καταλαβαίνει. Δια μιας συλλαβαίνει ολόκληρη την κατάσταση. Εποπτικά και ακαριαία, που λένε οι ψυχολόγοι της ενορατικής μάθησης. Ξιφουλκεί τότε, το μάτι του άγριο, καις σκούζει στη μάγισσα.
—Πίσω άτιμη, και σ’ έφαγα. Τη Μπαναγία σου μέσα. Κάνε γρήγορα τους συντρόφους μου ανθρώπους! Γιατί σου παίρνω το κεφάλι με το σπαθί, όπως ο Περσέας τη Γοργόνα. Και δεν έχω και καθρέφτη.
Η Κίρκη πανικοβάλλεται, ξεφωνίζει αχ, ζαρώνει να αφανιστεί. Σηκώνει το μαγικό ραβδάκι, αγγίζει πάλι τους συντρόφους. Ένας-ένας αρχίζει να αναδύεται μέσα από το θαμπό βάθος του κόσμου των ζώων. Αγάλι-αγάλι τα γουρούνια παίρνουν ν’ αλλάζουν σουσούμια, μεταμορφώνουνται, ξαναγίνουνται άνθρωποι.
Ο βασιλιάς διατάζει τους ναύτες να στοιχηθούν τριάδες, πάντα με το σπαθί στο χέρι. Κοιτάει τη μάγισσα και η ματιά του έχει μεγάλη εξάντληση. Ψιθυριστά σχεδόν της λέει
—Καημένη μου, σπολλάτη σου. Που δε σε κόβω λιανά λιανά με το γεντέκι, να σε ρίξω να σε φάνε τα ψαράκια της πισίνας σου. Κι είσαι και γυναίκα.
Είπε και γυρίζει στους συντρόφους του, και τους δίνει το παράγγελμα: – Άντρες! Εμπρός μαρς! Ένα δύο, εν δυο! Παίρνει τους στρατιώτες του και ξεμακραίνει κατά το καράβι.
Αυτή είναι η ιστορία της Κίρκης. Και κάπως έτσι θα την διδάξουμε στους μαθητές μας οι δάσκαλοι. Στα παιδιά των δεκατριών χρονών.
Θα καρυκέψουμε και λίγο το μάθημα με μια πρόχειρη γαρνιτούρα. Γραμματική, λίγη σύνταξη, λέξεις, εικόνες, στοιχεία εποχής, διαγραφή χαρακτήρων και τα συναφή. Πάει καλά. Ένας μαθητής μικρός, μικρούτσικος, δοκιμάζει να ξηλώσει στην άκρη το στερεό ύφασμα που ύφανε ο αργαλειός της τάξης.
—Μα καλά, κυρ δάσκαλε, αυτός είν’ ο Όμηρος; Ένα τέτοιο παραμύθι θα μπορούσε κι η γιαγιά μου να το πλάσει. Για να μας νανουρίζει τις νύχτες με το φεγγάρι. Λίγο αλαφροΐσκιωτη να ` τανε, λίγο νεραΐδοπαρμένη, και φτάνει. Αυτός είν’ ο Όμηρος;
Αυτός είν’ ο Όμηρος; ερωτάμε κι εμείς με τη σειρά μας. Ο πατέρας των ποιητών; Όπως έλεγε κι ο ίδιος για το Δία, ο πατέρας των θεών. Ο Όμηρος, στους Έλληνες ο πρώτος, η πύλη του πολιτισμού της Ευρώπης, η ακένωτη πηγή τη σοφίας;
—Οι τραγωδίες μου είναι ψίχουλα από την πλούσια τράπεζα του Ομήρου, έλεγε ο Αισχύλος. Κι ένας ζωγράφος, ο Γαλάτων, εζωγράφισε ένα συμπόσιο σε πολυτελή αίθουσα. Έβαλε γύρω-τριγύρω όλους τους μεγάλους Έλληνες συγγραφείς, και στη μέση ο Όμηρος. Ανοίγει το στόμα του καθώς τερρακόττα, και κάνει εμετούς. Και οι άλλοι τρώνε εν χορώ τα ‘εμημεσμένα’.
Τριάντα αιώνες τώρα τον μελετάμε. Τον διδάσκουμε, τον σπουδάζουμε,, τον εξηγάμε, τον σχολιάζουμε, και στην άκρη του δεν εφθάσαμε. Κι ούτε θέλει να φτάσουμε ποτές. Αυτός λοιπόν είν’ ο Όμηρος; Ένας ανοϊκός γεροντάκος; Σε καλό μας δηλαδή.
Ο μαθητής με τα έξυπνα μάτια έχει δίκιο. Μας προκαλεί. Να αποβάλουμε τη σύνδρομη αφέλεια που, χωρίς οι ίδιοι να το νιώθουμε, κατεβάζει το δάσκαλο στην ηλικία του μαθητή. Ο μαθητής μας προκαλεί να ιστορήσουμε αλλοιώτικα την ιστορία. Όχι πια για τα παιδιά, αλλά για τους γερόντους. Κάπως έτσι.
CORCERNING CIRCE
Ihr Fröhlichen am Isthmos, und am Cephyss
und am Taygetos
~Hölderlin
Homer’s stories are either for the very young or the very old. You can hear him weave his elaborate tales and his words may bind you, like furtive looks by eyes of black or blue can captivate, when you know next to nothing or when you know almost all there is to know.
Come then and let us see, under the dual optical perspectives of the microscope and the telescope, what the story of Circe may yet reveal.
The ship of Ulysses and his companions sails upon the azure waters surveying the distant horizons. Unexpectedly, the form of an island begins to emerge. They steer and row through the blue-white expanse towards an ever-clearer vision of the island. Eventually, the vista of a magnificent and exotic shoreline reveals itself.
—“Go and have a look around”, Ulysses says to the sailors. “Fill the flasks with fresh water. See whether you can find some wine as well. Return with bread, pineapples and coconuts, whatever you can find that’s edible so we can replenish our supplies for the voyage onward. And tarry not, so we may soon set sail again for distant Ithaca.”
A small boat ferries a handful of the companions over to the island, yet the king remains on board as a guard, conservator, housekeeper and technical director.
The companions wander deeper into the island, always scouting and exploring, and chance upon a palace. At its doorstep, they encounter an enchantress. This is Circe. They approach her without reservations and she asks to know the who, the how, the what, the whence and the wherefore. She listens and she learns.
Then she looks at them mirthfully, raises an inconspicuous wand, and deftly touches the companions on their shoulders and necks. In an instant, the companions turn into swine.
They scatter in groups of two or three, in the lush palace gardens and nearby pastures, staring at each other in confusion. After a while they begin trotting about restlessly; they scamper and gyrate, then stand still with ears poised, sniffing at the wind and grunting at the grass. A captivating vision of blissfulness.
They throw themselves in puddles and playfully stir up the mud with their snouts. Muddy waters can drive swine mad, as Democritus asserts.
Σύες ἐπὶ φορυτῷ μαργαίνουσι.
Pigs revel in mud.
Meanwhile, Ulysses patiently waits for the companions aboard the ship; but they are nowhere to be seen. One, two, five, ten days come and go. He is now worried, unsettled, and his mind starts contemplating worst-case scenarios. Soon, his patience is exhausted; he sets out for the island to see for himself. And when he does, he stands in shock and cannot believe his eyes.
—“Merciless Poseidon!” he cries. “What adventures have you tangled me in again? ”
Then he encounters the enchantress. Her eyes possess the darkness of lightning. They petrify you. His spine tingles, he shudders and then he suddenly understands. At one fell swoop, he grasps the entire situation. Decisively and immediately, as the learned insightful psychologists might put it. His stern, fiery gaze engulfs the witch and he issues his warning:
—“Fall back, wench, or face my wrath. Despicable creature! Turn my companions back into men forthwith! Or, gods help me, I will draw my sword and sever your head from your shoulders, as Perseus did with Medusa. Even though I carry no mirror.”
The scolded Circe panics and withdraws. She lifts her magic wand again and touches the companions. One by one they resurface from the dull depths of the world of the animals. Slowly but steadily, the ugly snouts transform back into human faces and the companions become men again.
The king orders his sailors to form ordered lines in threes, sword in hand. He turns towards the witch and in his eyes can be perceived a great weariness. In what is almost a whisper, he tells her
— “Consider yourself lucky that I didn’t slice you into a thousand pieces and throw you into the sea to be eaten by the fish. Even though you are a woman.”
Having said that, he looks at the companions and issues the marching orders:
— “Men, on my mark…”
And they march back toward their ship leaving Circe’s palace behind.
This is the story of Circe, in brief. And along those lines will we teachers teach it to our students. To kids in their teens.
We might even embellish the lesson with a bit of garnish. Perhaps say a few things about the grammar and syntax, the words and images used, some historical information about that era, the character development in the story and so on and so forth. All well and good.
Yet a young student, too small for his age and at the back of the class, attempts to pull at the loose thread in the corner of the carefully constructed tapestry that the loom of the class has conscientiously weaved.
— “But, sir, is that really Homer? My grandmother can tell better stories. At nights when the moon is full, she tells them before we go to bed. All it takes is a bit of imagination. Is that all there is to Homer?”
Is that all there is to Homer, we have to ask as well. Is that all there is to the father of poets? A title he himself reserved for referring to Zeus, the father of gods. Homer, first among the Greeks, the gateway of the civilization of Europe, an endless source of wisdom?
Aeschylus considered his tragedies as mere crumbs from Homer’s rich banquet table. And an ancient painter, Galaton of Alexandria, painted a symposium in a lavish hall. He placed the greatest Greek writers of the time all sitting expectantly around Homer. Homer is depicted vomiting and the rest are consuming in chorus what has been “predigested”.
For thirty centuries now we have been studying him. We have been teaching him, reading him, explaining him, writing long essays about him and still there is no end in sight. And perhaps there won’t be. So is this really Homer? A dull old man? Is that all there is to him?
But perhaps the young student with the clever eyes is right. He has challenged us. So let us get rid of this syndrome of naiveté, which, even though we may not immediately suspect it, lulls us teachers into teaching on the same age level as the students. This student is challenging us to
tell the story differently. Not the story for the teenagers, but the story for the old people. And it goes like this…
~Μετάφραση Γιάννη Τσάπρα/translation by Yannis Tsapras
Hellenic Canadian Literature 